نخستین گام برای آشنا شدن با محتوای یک کتاب، شناخت اجمالی از آن مجموعه است. در همین راستا، برای معرفی نهج‌البلاغه باید بگوییم کتابی است جامع در راستای تبیین حقوق و تکلیف جامعه بشری.
نهج‌البلاغه تجربه امیرالمؤمنین(ع) در اداره جامعه عصر خود با محوریت حق افراد جامعه و تکلیف آنان است. دستوراتی که برای جامعه یا مذهب خاصی بیان نشده بلکه مقصود، جامعه انسانی است. بخشی از دستورات این کتاب، ویژه شیعیان و مسلمانان است اما بیشتر دستورات برای تمام جامعه بشری مفید بوده و برای همگان تبیین و انشا شده است. نهج‌البلاغه ذیل عنوان کتاب جامع بیان حقوق و تکالیف، نمادی از فلسفه و تفکر انسانی است.
پروفسور هانری کربن، محقق و شرق‌شناس معروف فرانسوی در خصوص این کتاب باعظمت گفته: «پس از قرآن و احادیث پیامبر اسلام(ص)، نهج‌البلاغه در درجه اول اهمیت قرار دارد». به‌طور کلی باید گفت نهج‌البلاغه نه تنها به قلمرو حیات مذهبی تشیع محدود نیست بلکه تفکر فلسفی شیعه نیز به آن وابسته است و از آن بهره می‌گیرد، همچنان که غیرشیعیان هم به آن ابراز علاقه کرده و آن را مورد استفاده قرار می‌دهند. به بیان هانری کربن «نهج‌البلاغه را می‌توان از مهم‌ترین سرچشمه‌هایی معرفی کرد که متفکران شیعه پیوسته از آن سیراب شده‌اند». این همان ویژگی خاص نهج‌البلاغه است که برای مکتب و مذهب خاصی بیان نشده است.
امیرمؤمنان علی(ع) چون حاکم جامعه بوده، آنچه بیان فرموده همه قوانین انسانی، بشری و اجتماعی است. به‌طور نمونه ایشان در قانونی اجتماعی و در معرفی جامعه بشری می‌فرماید: «فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ، وَإِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ» یعنی انسان‌ها دو گروه‌اند، یا برادر دینی و یا انسان‌هایی که در آفرینش شبیه تو هستند، در هر حال باید حقوق آن‌ها را محترم بشماری. این، شعار انسانی در برابر شعار جاهلی است.
یا این جمله مهم و معروف که در وصیت‌نامه امام علی(ع) خطاب به امام حسن و امام حسین(ع) و در حقیقت خطاب به همه عالم بشریت تا به امروز آمده «کونا للظّالم خصماً و للمظلوم عوناً». این بیان مولای ما امیرالمؤمنین(ع) حکایت از تفکر انسانی او دارد که همیشه با ستمگران در ستیز هستیم و حامی مظلومان عالم خواهیم بود. در حالی‌که شعار دوره جاهلیت که از انسانیت جدا شده بودند «انْصُرْ أخاک ظالمًا أو مظلومًا» بود یعنی «برادرت ظالم باشد یا مظلوم، او را یاری کن».
از آنجایی که نهج‌البلاغه کتاب حق و تکلیف است و قوانین اجتماعی در جامعه را بیان می‌کند، بدیهی است دشمنان با آن دشمنی می‌کنند، زیرا استکبار و جامعه ستمگر با جامعه انسانی دشمن بوده و تاب تحمل انتشار این کلمات را در جامعه ندارد.
جرج جورداق، نویسنده و دانشمند مسیحی لبنانی کتابی ارزشمند و خواندنی درباره حضرت علی(ع) با عنوان الامام علی صوت العداله الانسانیه تألیف کرده است. او یک نسخه از کتاب را برای آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) فرستاد و ایشان هم این کتاب را مطالعه و از آن استقبال کرد. سپس در جلسه‌ای توصیه به ترجمه آن به زبان فارسی کرده و آقای صدربلاغی این کار را آغاز کرد. در اثنای ترجمه مزاحمت رژیم به بهانه افکار سوسیالیستی و مرام اشتراکی نویسنده پیش آمد و ماجرا به بازداشت صدر بلاغی و تحویل گرفتن نسخه‌های دستنویس کشیده شد. بررسی نسخه‌ها نیز هیچ‌گاه به پایان نرسید و کتاب ترجمه برنگشت و از بین رفت. بعدها مرحوم سیدهادی خسروشاهی کتاب جرداق را در ایران ترجمه کرد. دشمنان حتی برای ترجمه کتابی که قانون اجتماعی و تفکر انسانی است، تاب نمی‌آورند.
نهج‌البلاغه کتاب زندگی بشری است و باید مردم به محتوای آن مراجعه کنند. محمد غزالی در کتاب «نظرات فی القرآن» آورده شیخ ناصیف یازجی به پسرش توصیه می‌کند: «إذا شئت أن تفوّق أقرانک فی العلم و الأدب و صناعة الإنشاء فعلیک بحفظ القرآن و نهج‌البلاغه» اگر می‌خواهی از لحاظ علم، ادب و انشا بر رقیبانت برتری پیدا کنی، باید قرآن و نهج‌البلاغه را حفظ کنی.
نهج‌البلاغه کتاب قانون اجتماع و بیان حق و تکلیف مردم و افراد جامعه در تمام ابعاد است. از ارتباط جامعه با خدا، خود، افراد و ارتباط با دنیا و سایر جوامع همه در نهج‌البلاغه وجود دارد. خطبه‌های توحیدی و اخلاقی امیرمؤمنان(ع) ارتباط انسان و جامعه با خداست. خطبه‌ها و نامه‌های امیرمؤمنان(ع) درباره تهذیب نفس و قانون‌گرایی مربوط به رابطه جامعه با خودش است. خطبه و حکمت‌هایی که درباره مسائل و قوانین اجتماعی، اقتصاد، سیاست و فرهنگ مطرح شده رابطه عمومی انسان‌ها با یکدیگر است. آنچه در نامه‌های سیاسی و خطبه‌های سیاسی نهج‌البلاغه بیان شده نیز رابطه جامعه با دنیاست.
به بیانی دیگر نهج‌البلاغه کتاب تفکر انسانی بر مبنای ترسیم قوانین اجتماعی در تمام ابعاد زندگی است.
نظر شما